Momentum

 

Mustafa Kemal Atatürk in the field with staff, during the Turkish War of Independence

In classical cognitive science, it is assumed that peripheral sensors of your body perceive the signals and then, those signals are transferred to your brain through your nerves. After the transfer, your brain symbolizes the signals received, processes and stores the symbolic information in order to make decisions, solve problems, manage memory operations and trigger actions in an organized fashion. It is a very central way of explaining human cognition. All the intellect is sourced in the head.

To me, how we design our organizations and information systems is very similar to the classical account of cognition. We collect the information at the edge. Sometimes a sensor reads the data, sometimes a sales team enters data to their tablet computers, sometimes your branches are there for receiving information from your related parties. Edges are connected to the center. You may call it head quarter, head office, mainframe, data center etc. In the center, stored data is processed by "intelligent" systems and "intelligent" professionals. Central decisions are made and the actions are pushed to the edge units. Perception-cognition-action.

The familiar story of the organizations. It is proven to get the job done. However, it would be better for us to explore the flipside. We model information systems and expect collected symbolic data to fit in the models designed. If there is a mismatch, central system rejects the data sent... Very similar to blood-brain barrier. Time passes and you come up with mountains of stored data in your "very well modelled" central data structures. Now it is time to do necessary analytics so that you can build your decisions and organize related actions. What is missing here?

In the center, almost always, you don't know the field. All the interactions with your customers, partners, thousands of non-deterministic and emotional clues, wins and losses. There is a huge amount of information in the dynamics of the field. And for sure, our field units are not able to encode all of the live information and send it to pre-modelled central structures. Tacit knowledge is missed. The gap between tacit knowledge and the symbolic knowledge is like the qualitative difference between the experience of talking to a person face-to-face and reading an e-mail from the same person. Former is always real, latter is always incomplete.

Therefore, in central analytics and information processing model, we only do static analysis. It is reductionism. It is like reading as many facts as you can on two basketball teams and trying to predict the winner in an accurate way. The players, all the statistics, past performance of the coach, anything you can read about the teams. But you never know all the governing dynamics to make correct decision. In the dynamics of the basketball match, coaches and players are managing millions of parameters... Some are tactical, some are intuitive, some are relative to the state of the opponent at a given time, some are highly related to the hormon levels of the moment, so on and on. It is similar in warfare too. With the stored information on the map, you cannot win the battle. 

To make the story short, I can say that being present in the field during the action is crucial for success. Do you remember impulse and momentum from the physics class? This is the equation: 

M . V = F . ∆ t          

Where M is mass, F is force, V is change in velocity and ∆ t is change in time. 

In our organizations, we want to create momentum and/or make an impulse for being in relatively advantageous positions in the market. When we do just static analysis by using symbolic central information, we can just know the amount of mass and the force. On the other hand, in the field, velocity of the mass and timing for applying the force heavily affect the impulse and momentum. In the battlefield, victor is the one who masters the mass, the power, timing and speed at the same time. History is full of supporting anectodes.

As you can see, physics gives a clue for success. Also, cognitive science has another explanation called embodied cognition. According to embodied cognition approach, it is said that we process information by using our whole body, not just our central nervous system. We probe the environment with our body, sense our situation in immersive environments, use our full nervous system to make multiple mental simulations and act as a result. So in contrast to the classical cognitive model, embodied cognition is not that sterile. It considers distributed cognition, action orientedness and situatedness. There are many real life practices supporting embodied cognition. Examples can be found in the fields of robotics, artificial intelligence, cognitive psychology and analytical philosophy. The position of your body affects how you give meaning to the world such that if you put a pencil between your teeth, which gives you a forced smile, and a friend tells a joke to you; you find the joke more fun compared to the case you don't smile. Similarly, positional up is better than down position. We use our body for cognitive offloading as well. Remember the times you use your fingers for counting or how you use your hands and mimics while you are talking. We also translate some mental states into bodily forms during solving problems. Assume that you are given a task to mentally rotate a cube on your computer screen 60 degrees. You may find yourself with your head turned 60 degrees instead of rotating the cube in your mind.   

The question is whether we can use the notion of embodied cognition for enhancing the way we organize our corporations and come up with better designed information systems. 

I think the answer is yes. 

It requires to be present in the field with all the central capabilities of the company. Doing the analytics at the edge. Enriching the symbolic knowledge with muscle memory. Putting human in the center. Being action oriented. You can translate it as being result oriented. It sounds like a usual term in the business jargon. However, how you interpret it can make the difference. 

For example, take the analytics as it is today. By definition, it is reactive and it tries to predict relying on simplified static data accumulated. Trying to predict the future is painful and does not guarantee the success all the time. What if you accept that you are living in a complex world where is (1) unknown, (2) unpredictable and (3) constantly changing? How can you win in such a complex world? What decision making process should you execute? 

Just act in a bodily way! Do not try to predict but build your muscles to define the future. You can define the future by being the first mover in the context so that you take the initiative and create a situation. If your body is agile and alive to optimize mass, force, speed and timing, it is possible for you to define, at least, near future. Winning is relative to your rivals. War is a series of temporary conditions. As you can see, action orientedness might be a viable way forward. The key is being able to act first at low costs compared to your challengers. And this ability is heavily depending on your information system architecture. Rapid application development, easy deployment, high availability, enabling users in the field, capturing dynamic information are the key concepts of being action/result oriented.

While I am coming to the end, I'd like to say that creating concepts and following ruling heuristics in a vigilant manner are necessary qualities for the organizations. If we visit cognitive science again, it is called metacognition. Metacognition is the ability of monitoring and executing your cognitive processes. In other words, self-awareness! 

We need eyes wide open for winning.

Be the Smartest

 

The School of Athens by Raffaello

We are in a world where every hand is carrying the eye of a digital information tornado. These days were foreseen by many bright minds such as Paul Virilio and Marshall McLuhan decades ago. However, forecasting, believing, knowing and living are completely different things. Today, we are living, witnessing... Data is prevalent, everything is connected so people can access and read and share and instantly believe and then create groups that are called echo chambers. Some call this the era of "post-truth".

I am sure you have read the popular sentence below:

"If you are the smartest person in the room, you are in the wrong room".

This was attributed to many famous people but no one knows the one who said it. On the other hand, when one reads it, it gives a positive vibe... It feels like it is putting forth a number of messages that would be useful for the ones who are to improve themselves. For example,

1. Be close to the people whom you can learn from
2. Be confident enough to work closely with the ones who are more talented than you are
3. Be open to be challenged
4. Don't stuck into your comfort zone

It is possible to write down a couple of messages more but I believe the ones above are giving the idea.

So far, so good... Let's have a closer look into the original sentence and try to analyze it to the bones. I want to test it by trying to use the core guidence of the sentence for building social groups. Can a person build or get integrated to a team by following the sentence?

When we decompose the proposition, it can be re-written as "don't be the smartest person in the team". Let us assume that everybody has a visible tag, on which the person's smartness level is written.  So while you are walking around to build up teams, when you meet a person, you can easily distinguish whether you are smarter or not. In such a situation, if you are smarter, you must reject to team up. If you are not smarter, then the other person is smarter; and he/she rejects to team up. Therefore, it is impossible for you to get socialized by following the proposition unless two persons are equally smart. This will be valid for third, fourth and the other consecutive candidate members of the team, as well. As a result, this famous sentence advises us to team up with the ones who are equally smart. We all know that, it is not possible because any given population is likely to have normally distributed smartness scores rather than equal scores. Even you are in an imaginary society, where all members are equally smart, it will not be beneficial for you because intellectual flow in such a population would be minimal. Variations are making populations richer. 

As a conclusion, we can say the well known motto above is not a good advice. If we follow it, we cannot socialize.

If so, why is it that popular? Is my approach faulty?

Think.  

   
     

nar

gözün yaşı akmayınca
gönül harı nasıl sönsün

hak nefesi dolmayınca
dilin çarkı nasıl dönsün

kor ateşlere verseler
ak semalara ağarsın

anan saçın okşayınca
bir damla suyla kanarsın

dumanların altındayken
aynı köşeyi ararsın

cahilin eli değince
can bedende nasıl dursun

bu yıl yine temmuz geldi
kül eyledi ciğerleri

hak yerini bulmayınca
her yer kör şeytanın evi

sen mazlum bir koyun oldun
kuduz kurt asaya erdi

zülfikar kuşanmayınca
yezid yola nasıl gelsin

lion

 

Seven Dolls Temple, Yucatán, Mexico by Hugo Borges

it was the night
i just went offline
it was the dark
a demon urged to cross the line
it was the spark
the witch broadened my eyeline
it was was the night
i brought the spring from the skyline

Birikenler, Yargılar, Yermeler ve Ötesi

Aristo

Rusya-Ukrayna, Savaş ve Avrupa

Rusya'nın Ukrayna'ya yaptığı askeri saldırı sonrasında, Avrupa Birliği Dışişleri ve Güvenlik Politikaları Yüksek Temsilcisi Josep Borrell şöyle dedi: "This is the darkest hour of Europe since the end of World War 2". Bu sözüyle, 1992-95 arası Avrupa'nın tam ortasında yaşanmış olan Bosna Savaşı'nı, bu savaş esnasında Sırplar tarafından uygulanmış olan Bosnalı müslüman soykırımını görmemiş oldu. Tarihe not düşmek gerek.

Ukrayna'da Rus saldırıları nedeniyle birçok masum insanın hayatı kararıyor malesef. Kimi silaha sarılıp ülkesini savunmaya çalışıyor, kimileri de çatışmadan uzaklaşıp barışın hüküm sürdüğü Avrupa'ya kaçmaya çalışıyor. Bir mülteci akını başlayabilir Ukrayna'dan. Dilerim, askeri çatışma diplomasi ile son bulur ve Ukraynalılar savaş yüzünden başka ükelere göçmek zorunda kalmaz. Tam bu noktada, Avrupa'nın savaştan kaçan insanların geldikleri ülkeye göre ayrımcılık yapıp yapmadığını dikkatle izlemek lazım bence. Yıllardır, ortadoğu ve doğu ülkelerinden memleketlerindeki savaş nedeniyle Avrupa'ya sığınmaya çalışan göçmenlere yapılan muamele içler acısı.

Ekonomi-Politik

Rusya'nın saldırısı iki önemli konuyu belirginleştirdi bence:

1. Kendi ülkesini baskıcı yöntemlerle idare eden siyasetçilerin zararının sadece ülkelerine değil, tüm dünyaya dokunabileceğini pratik bir şekilde anlamış olduk. Dolayısıyla, demokrasi karşıtı tutumlara bel bağlamış siyasilere göz açtırmamak Birleşmiş Milletler başta olmak üzere tüm insanlığın üzerinde bir vazife olmalı gibi görünüyor.

2. Medeni dünya Rusya'yı izole ederek cezalandırmaya çalışıyor bu günlerde. Diğer yandan, serbest ticaretin ortaya koyduğu ülkeler arası karmaşık ilişkiler yumağı izolasyon tedbirlerini ilginç bir hale getiriyor. Rusya ile kesilmeye çalışılan her ilişki, ilişkinin diğer ucundaki ülkeye de zarar veriyor. Büyük resme bakınca garip bir matematik çıkar ortaya. Kesilen ilişkilerden doğan toplam zarar hesabını ekonomistlerin incelemesini merakla bekliyorum. Bence, bir denge noktasından sonra, ilişkiyi kesen tarafa verilen toplam zarar, hedefteki tarafta oluşan zararı aşar. "Yüksek teknoloji, serbest ticaret ve sanayi 4.0 çağında bir ülkeyi izole etmenin eko-politiği" gibi bir tez yazılsa zevkle okurdum. 

Bankacılık-FinTech ve Birkaç Küçük Şey

"Bankadan daha ötesi", "Banka değil, XXX" gibi bankacılığı yeren söylemlerle kendine alan açmaya çalışan, sözüm ona, FinTech girişimleri doğru yolda değil bana kalırsa. Zaten ülkemizde birçok kavram gibi FinTech kavramı da içi boşaltılmış bir dejenerasyon örneğine dönüşmekte. Bu durumun yasal düzenleme boşlukları, olgunluktan uzak pazar dinamikleri, bilgisizlik gibi nedenleri var. 

Birkaç önemli noktanın altını çizmek istiyorum. Öncelikle, FinTech kapsamı içinde (1) ödeme teknolojileri, (2) varlık yönetimi ve yatırım teknolojileri, (3) dijital bankacılık teknolojileri, (4) dijital kredilendirme ve finansman teknolojileri, (5) dijital paralar ve dağıtık finans teknolojilerinin yer aldığının farkında olmak lazım. Dolayısıyla, bu pazara girmeye çalışan bir oyuncu için bankalara savaş açar, veya bankaları alt etmişçesine tavırlar sergilemek hem komik, hem de beyhude bir durum. 

Olayı ödeme teknolojileri özelinde ele alsak da şu ortaya çıkıyor: Türk bankaları FAST sonrası 7 gün-24 saat, FAST öncesi de 5 gün-mesai saatleri zarfında anlık bankalar arası para transferi sağlayabiliyor; kartlı ödeme sistemleri ile yıllardır 7 gün-24 saat anlık ödeme sağlayabiliyor; mobil uygulamalar ile NFC veya karekod okumalı 7 gün-24 saat ödeme hizmeti sunabiliyor; POS/Sanal POS hizmetleri yıllardır sahada; ATM ağları yurt çapında ve ortak kullanıma açık... Yani, "ben ödeme sistemlerinde bankadan daha ileriyim" demek Türkiye'de komik bir laf. Dünya çapında bakarsak, settlement ve clearing adı verilen hizmetler (merak  edenler real-time gross settlement terimine bakabilir) her ülkede anlık hizmet verir durumda değil. Bankalar arası işlemler 1-3 gün sürebiliyor. Sonuç olarak, bu ülkelerde dijital/anlık ödeme sağlayıcılar bankalar karşısında avantajlı pozisyon yakalayabiliyor. Fakat, Türkiye bu resmin dışında. 

Ayrıca, özellikle 2000 yılı sonrasında hayata alınan yasal düzenlemeler ile ülkemizde bankacılık son derece olgun bir yapıya kavuşmuştur ve her dönem bu olgunluk büyük bir ivmeyle gelişme göstermiştir. Müşteriyi tanıma, işlem güvenliği, veri mahremiyeti, hesap verilebilirlik, net biçimde tanımlı olan şikayet ve çözüm mercilerinin varlığı, yüksek teknoloji yatırımları sayesinde bankalara güven üst seviyededir. Bankada paranız, işleminiz, kaydınız kaybolmaz. Karşınızda daima bir sorumlu vardır.

Öte yandan, kendine bankadan daha öte FinTech diyen, tek avantajı ödeme sonrası para iadesi, kripto-borsa transferlerinde komisyon almama olan bazı kurumların "ödeme yaptım param kayboldu" sözleriyle yakınan müşterilerine neler çektirdiğini okuyoruz. 

Bankalardan saygıyla bahsedilmesi ve işbirliği yapılmaya çalışılması pazardaki yeni oyuncular için daha gerçekçi ve uzun vadeli bir strateji.

Blockchain ve Bitcoin

Bazı temel sorularım var: Bitcoin ve familyasına kim, neden değer atfediyor? Atfedilen değerin matematiği nasıl işliyor? Klasik finansta money mechanics kavramıyla ifade ettiğimiz şey, bu dünyada nereye karşılık geliyor? 

Bunları sorunca, bu işin savunucuları "altın da sarı bir maden, ona neden değer atfedilmiş" diyorlar. Önce gülüyorum :) Gülmem bitince de altının kimyasal özelliklerinden başlayıp, tarihi gelişimine, modern endüstrideki kullanım alanlarına, on binlerce yılda edindiği estetik ve kültürel mertebeye değiniyorum. Neticede, bu mukayese benim için öğretici olmuyor.

Gelelim dağıtık finans kavramını sırtında taşıyan blockchain mevzusuna: Ağdaki tüm uçlara aynı şifreli bilgiyi geri alınamaz biçimde yaydığı için blockchain yazılım mimarisinin güvenli bir bilgi aktarım servisi olarak konumlandırılmasını anlıyorum. Fakat, neden çığır açıyor onu çözemiyorum. 

Herhangi bir bilgi aktarım servisini şifreli ve geri alınamaz bilgi birikimli hale getirebiliriz. Ve bu sistem üzerinden, ağa bağlı herhangi iki uç güvenli iletişim kurabilir. Blockchain neden mucizevi?

Konu finansal değer temsil eden ve  biriktirebilen dijital bilgilerin aracısız transferi ise, o alanda işin sırrı güvenilirliğe dayanıyor. Yani Visa, Mastercard, AmEx, SWIFT, lisanslı bankalar, merkez bankaları ve devletler el ele verip ancak %100 güvenli hizmet sunabiliyorlar. Hal böyle olunca, daima bir işlem aracısı, bir işletmen taraf, bir yasal sorumlu vb. oluyor resimde. Yani aracılar. Kimin geliştirdiği ve işlettiği belli olmayan, herhangi bir istisna ve istismar durumunda kime ne sorumluluk düşeceği belli olmayan bir platformda nasıl bir güvenilir iş mimarisi ortaya konuluyor? Değerin işlem gördüğü borsadan, kullanılan cüzdan uygulamasına kadar her bileşenin flu olduğu bir yapının hesap verme açısından riskleri vardır bence. Bilen birileri izah ederse memnun olurum.

Yapay Zeka, Veri, Pandemi ve Elektronik Ticaret

İnsan zekasıyla ele alınmayan veya ele almanın kimsenin işine gelmediği birçok mevzuyu yapay zekanın çözmesini planlayan strateji manifestoları, bilgisayar bilimleriyle uzaktan yakından ilgisi olmayan disiplinlerden gelip yapay zeka seminerleri verenler, süreç/etkileşim/iyi tasarım/akıl yürütme gibi temel kavramları yok sayıp daima veriye dayalı analize bağlı modellerle hayatı inşa ve idame etmeye çalışanlar, yayılmakta olan kod fetişi, her kelimenin arkasına "bilim" ve "mühendis" ibaresi ilave edince meslek ve disiplin türettiğini düşünenler... 

Biraz bıktırıcı.

Ama bu insani ve anlık bir bıkma. Bekleyince geçiyor. Diğer yandan, yukarda saydığım durumların yarattığı fiziki ve kültürel etkiler daha uzun bir süre devam ediyor.

Mesela, korona salgını yüzünden kapandık evlere. Elektronik ticaret hacmi tüm dünyada olduğu gibi ükemizde de arttı. Oturduğunuz yerden bağlanıyorsunuz sanal mağazaya, 5 parça ürün siparişi veriyorsunuz, 3 gün sonra geliyor adresinize, gelen 4 parçayı beğenmiyor ve iade ediyorsunuz, gelip alıyorlar kapınızdan, bankanız hallediyor ödeme ve iade işlerini... Çok akıcı, değil mi? 

Elektronik ticaret firmaları da inanılmaz kâr yaptı son dönemlerde. Arkadaki büyük lojistik ağı, eve teslim için çalışanlar, her elektronik mecra üyelikle çalıştığından çok fazla veri de biriktirildi. Nerden baksanız başarılarla dolu bir manzara. 

Peki, sokaklarda gece gündüz ses ve hava kirliliği yaratan teslimat motosikletleri, bunların asla trafik kurallarına uymaması... Bu sorun üzerine kim düşünüyor?

Eskiden motorcu alt kültürü deyince Kuzey Amerika kaynaklı, deri mont, kot pantolon, sert müzik, bira, dövme, asilik, grup olma, yol-gezerlik gibi temalar akla gelirdi. Ve bu temaları işleyen kült sinema filmleri... Yakışıklı bir grup lideri... 

Elektronik ticaret furyası bu kültürü yeniden tanımladı: Kaskı yarım takmış, cep telefonunu kask ile yanak arasına sıkıştırmış, ağzında sigara, üstünde mor tulum, yayaların arasında süren, trafiğe tersten giren, hep hız yapan, motoru bakımsız, birbirini uzaktan tanıyan ve kollayan; ve gününü kurtarma derdinde emekçi bir profil. Bu kitlenin kendine has bir sosyo-ekonomik karakteri var. Bence akademik olarak incelemeye değer.

Bu işin bir yüzü.

Diğer yanı, veri ve veri bilimi ve makine öğrenmesi ve yapay zeka. 

Bu firmalar çok veri biriktirdiği için halen yurt dışına çıkış yapmamış olan sınırlı sayıdaki yazılım mühendisi, veri mühendisi, veri bilimcisi, analiz uzmanı, veritabanı yöneticisi vb. her tür profesyoneli iyi ücretlerle işe aldılar. Veriler incelendi, analizler yapıldı, modeller geliştirildi, makineler öğrendi. 

Sonuç? 

Her televizyon kanalında, her yol üstü reklam panosunda, her Google re-marketing alanında, her Youtube video arasında, her mobil uygulama reklam arasında, her gazete reklamında adı malum birkaç elektronik ticaret firmasının reklamı dönmekte. SMS, push mesajlar, pazarlama e-postaları, oluk oluk akıyor. Yapılan yatırım ve harcanan emekle örtüşmeyen, çelişkili bir durum.

Yaratılan bilgi, iletişim, görüntü, ses, hava ve trafik kirliliğinin hesabını yapıyorlardır umarım. Çünkü sürdürülebilirlik bu kuruluşların da altına imza atmaları gereken önemli bir başlık.

Gazeteler, Tıklanmalar, Fenomenler ve Mevlana

Bağımsız ve kaliteli gazetecilik esaslarını bir yana bırakarak söylüyorum, ülkemizdeki elektronik gazete sayfaları tasarım ve kullanılabilirlik açısından pek iyi durumda değil. Dünyadaki kaliteli örneklere hiç bakılmıyor sanırım. Hepsinde tasarım şu şekilde: U şeklinde reklam alanı, tepede bir slider, periyodik full page refresh, navigasyonda araya giren modal reklam sayfaları. 

Kullanıcı deneyimi hiç önemsenmiyor sanki. Gazetenin okunmasıyla ve duru tasarımla ilgili bir kaygı da yok anlaşılan. 

"Neden böyle" denildiğinde 2 cevap var: (1) reklamdan para kazanılıyor (2) halkımız slider seviyor.

Peki.

NYT, El Pais, Guardian, Washington Post, Le Monde... Hiç merak edilmiyor mu bu gazeteler neden bizimkiler gibi tasarım yapmıyor diye?

Mantık şu tabi: Eğer trafiği yoğun bir mecraysanız, alanınıza reklam vermek istiyorlar. Daha çok para kazanabilmek için içeriğe, yoğunluğa, tasarıma, okunaklılığa, kaliteye ve ana faaliyet alanına takılmadan teslim ediliyor mecralar ajanslara ve reklam yazılımlarına. 

Ama mecranız neden yoğun trafik alıyordu eskiden? Ortaya koyduğunuz, sizi siz yapan kıymet neydi? Iskalanan kritik nokta bu belki de. 

Olası bir cevap: Performance marketing.
Fakat, tatmin edici değil çünkü dünyanın daha iyi tasarıma sahip elektronik gazeteleri de yapıyor bunu. Bir düşünmek gerek aradaki farkı, okuyucu sayısını, marka değerini.

Tıklanmalar önemsizdir bana göre. Şarkıcı PSY vardı, ne oldu şimdi ona, bilen yok. Milyarlarca defa tıklanmıştı. Squid Game vardı birkaç ay önce, hemen unutuldu. Ondan önce Lost vardı. Adeta köpük...

Benim düşünceme göre düşük kültürün tepkisel dalgalanmalarından para kazanmaya çalışmanın bıraktığı tortudan ne estetik çıkar, ne değer çıkar, ne de zenginlik.

Evvelden, TV rating takip sistemini televizyon kanalı yöneticilerinden başka kimse umursamazdı. Oysa, dijital mecra tıklanmaları herkesin odağında. Sade vatandaştan, ajans patronuna, marka sahibinden, mecra sahibine dek.

Herkes "15 dakikalığına" meşhur.

Fenomenler mesela.

Fenomenolojinin babası rahmetli Edmund Husserl hayata dönüp İnternet'te "fenomen" diye arama yapsa okuduklarından hiçbir şey anlamazdı. 

Dejenerasyon çok fena...

Mevlana, adının bir tür pideye verildiğini bilmeden hakkın rahmetine kavuştuğu için çok şanslı. Assos'ta, antik liman civarında, Aristo usulü balık satıldığını gördüm.

Bir tür sabır testi gibi.

İş Hayatı, LinkedIn

LinkedIn, her üyesi başarıdan başarıya koşan, profesyonellik odaklı agnostikliğin tavan yaptığı, etliye sütlüye bulaşılmayan bir platform. Zamanında hepimiz girdik bu platforma. Kariyerimizin en güzel yıllarını burada yaşadık :)

Son yıllarda garip bir şeyler oluyor: İnsanlar LinkedIn'de çocuklarının mezuniyet fotoğraflarını paylaşıyor.

Birçok genç, daha öğrenciyken mecraya üye oluyor. Devamında, anne babaları bu arkadaşların mezuniyetini paylaşıyor. Adeta bir profesyonel erginlenme töreni... Devamında, gençler işe başlayacaklar ve LinkedIn'de ikinci nesil, işteki ilk günlerinden emekliliklerine dek kapsanmış olacak.

İşte bu nesil, bizim kadar gösterişli olamayacak sanırım LinkedIn'de, ne de olsa herkes çaylaklık hallerine şahitlik etmiş olacak. Dijital varoluş ve kendini inşa etme dinamiklerinde organik bir dallanma yaşanıyor ve her şey biraz daha doğallaşıyor. Üzerine biraz daha derin düşünülebilecek bir konu ama burada keseyim. İlgi duyanlar, editörlüğünü Amanda Lagerkvist'in yaptığı, 2019 yılında çıkmış olan, Digital Existence adlı kitaba bir göz atabilir.

Tam bu noktada, bir iki mesele daha var değinmek istediğim:

1. Başkasının gramerini, dilini, jargonunu kullanmak bana hep garip geliyor. Son zamanlarda herkesin cümlesine "I am thrilled to..." veya "I am delighted..." diye başlaması dikkat çekici bir seviyede.

2. Malum, mesleği müsait olan, imkanı olan herkes evden çalışıyor koronadan beri. Şirketler de evlere paketler, hediyeler gönderiyor. Şirketin eve yolladığı paketleri paylaşmak çalışanlar arasında yükselen yeni değer. Dikkatimi çeken bazı gönderiler var, değinmeden edemem: Çalışanın evine salça, pekmez, çay, çorap, kekik, marmelat filan yollayanlar var. Eskiden bir ayağı köyünde olan, şehre daha bir nesil önce gelmiş aileler yazın, kışın tüketmek üzere aynı erzak malzemelerini köyden şehre getirirlerdi ki hem ürünün hasını, doğalını tüketsinler, hem alışkanlıkları devam etsin, hem de daha ekonomik olsun. Benzer şablonun şirket ile çalışan arasında bu şekilde devamı ilginç geliyor bana.

3. Sertifikalar... Şu paylaşımı merakla bekliyorum: "X sertifikasını almak çin çok çalıştım ama bu sefer alamadım. Seneye daha sıkı çalışıp başaracağım".

Son, ÖSS/ÖYS

Görüldüğü üzere, "bu böyle olmaz", "bu mantıksız", "ne alakası var", "anlamsız" diyerek geçtiğim yığınla konu var. Bu hem kişilikle alakalı, hem de eğitim gördüğüm düzenle alakalı.

Bizler yüksek okula 2 aşamalı sınavla girmiştik: Önce yüzeysel ÖSS, sonra derinlikli ÖYS. Daha sonraki nesiller, tek aşamalı ÖSS ile katıldılar yüksek öğrenime. 

Başarısı ÖSS ile ölçülen insan, verili seçeneklerden en mantıklısını seçip hızla devam eder sınava. Pratik sonuç peşindedir.

ÖYS öğrencisi ise soruya bir bakar.
Düşünür.
Seçeneklere bakar. 
Biraz daha düşünür ve "Bu soru yanlış" deyip kalemi atar kitapçığın üstüne :)

Sonuçlarına da katlanır.

kim

 

herkes birden aydınlanmış
karanlıkta kaybolan kim

herkes dicle'de yol almış
can testisi kırılan kim

beş musluktan istiflenir
harmanlanmıştır zehiri

bahar gelir girdaplanır
ummana çalar nehiri

tek seferde vakıf ol ki
bozulmasın aşkın sey'ri

herkes balını dün sağmış
tuz ruhunda kıvranan kim.

Olmayana Övgü

 

Utopia III, Manolis Pentes, 2018

Bir felsefi mantık yürütme ve matematiksel ispat yöntemi olarak aklımda kalmış "olmayana ergi". Bu yöntemde, bir önerme gerçek olsaydı ortaya çıkacak imkansızlık veya doğayla uyuşmayan çelişki gösterilir ve önermenin geçersizliği ispatlanır. Bu yaklaşımın kullanldığı birçok örnek vardır ama bence en zariflerinden biri Cantor'un köşegen yöntemidir. Bilgisayar biliminde önemli bir yer tutan "karar verilemezlik" problemine yaklaşırken de Cantor'un köşegen yöntemi bize çok yardımcı olmaktadır. Belki de bu yüzden bu dahiyane yönteme mesleki yakınlık hissediyorum... Bu konuda daha fazla bilgilenmek isteyenlere Edward Ashford Lee tarafından yazılmış "Plato and the Nerd: The Creative Partnership of Humans and Technology" adlı kitabı öneriyorum. Kitap, Dijital Ruh adıyla Türkçe'ye de çevrilmiş ve Koç Üniversitesi tarafından 2019 yılında yayımlanmıştı.

İnsanların gündelik hayatlarında felsefi mantık yürütme veya metamatiksel yöntemlerle ilerlemediği aşikar. Hatta tam tersine, birçok irrasyonel kararla hayatlarımızı idame ettiriyor, birçok şeyi yanlış hatırlıyor ama doğru zannediyor, duygu dalgaları üzerinde adeta sörf yaparak yaşıyoruz. Hele kriz anlarında, kelimenin tam anlamıyla vücudumuzun derinliklerinde oluşan hormon girdaplarına teslim ediyoruz tüm düşünce sistemimizi. Hormonlarımızın mesajı çok net ve uygulaması kolay: Savaş veya kaç! Belki de bu nedenle, uzun uzun entelektüel değerlendirmeler yaparak bir yaşam kurmaya çalışmak, söz söylemek, söz dinlemektense eylemde bulunmak; sonrasında, yapılan eylemi bir düşünce nesnesi olarak ele alarak altını entelektüel anlatılarla doldurmak daha pratik ve hayatın doğal akışına uygun bir strateji olarak değerlendiriliyor. 

Bir diğer taktik de eylemler konusunda bir yol göstericiyi takip etmek. Kendi başına tatminkar ve işe yarar hareket planları oluşturmaktan daha kolay bir mekanizma: Hocan, mürşidin, liderin, mentorun vs. her kimse onun dediklerini yapa yapa virtüöz bir eylemci haline gelmek. Üstelik, olumsuz durumlarda sorumluluk paylaşımına da sapmak olası... Mürşidini veya takipçisi olduğun yöntemi suçlayabilir, kendini temize çıkarabilirsin. Kendini temize çıkarmak çok bariz bir insani vasıf. Belki de bu, hayatta kalmamızı kolaylaştıran evrimsel bir keşfimizdir. 

Gelelim asıl konuya.

Eskiden beri hem kendimde, hem çevremde gözlemlediğim bir tutum var: İçinde bulunulmayan bir yerin, kurumun, topluluğun, ülkenin akıllarda yüceltilmesi. Şu lafları hepimiz duymuşuzdur:

"X bankasında maaşlar çok iyiymiş"

"Norveç'te insanlar çok mutluymuş"

"Google'da ofisler çok eğlenceliymiş"

"Y lisesinden mezun olanların hayatı kurtuluyormuş"

"Arkadaşımın arkadaşı Datça'ya yerleşti. Tam bir cennet hayatıymış"

"Biz kurumsalda çok soyut bir hayat yaşıyoruz, Bursa'da cevizlik alacağım, ellerimle üreteceğim. Bana iyi gelir"

"Çok başarılı bir iş kadınıymış, her şeyi bırakmış Hindistan'da yoga eğitimi almış, hoca olmuş"

daha birçok benzer cümle yazılabilir.

Bunların hepsi çok samimi cümleler. Ve çoğu birer inanıştan ibaret. Kurtuluşa inanan insanların sözleri. Kurtarılmış(!) alanlar, kurtulmuş(!) kişilerin hikayeleri. Umut veriyor tabi insana... Fakat, gerçekten uzak.

Gerçekte, bahsedilen sözde kurtarılmış mekana adım atar atmaz, atfedilen büyü genellikle kaybolur. Norveç çok soğuktur ve karanlıktır. Google'da herkes ölesiye bir rekabet ortamında çalışır. Hindistan'da hava alanından çıktığınız anda eğer özel şoför sizi karşılamadıysa hayatınızın şokunu yaşarsınız. X bankasında da maaşlar piyasa şartlarına göre ayarlanmaktadır. Cevizlikten zarar etmemek için verilmesi gereken mücadelelere, "taş" evine veranda yapabilmek için Datça Belediye'sinde girişeceğin bürokratik süreçlere hiç girmiyorum...

İşte bu tutuma "olmayana övgü" adını taktım. İçinde özenme var, yaşanmakta olan duruma mahkum hissetme var, kurtuluş inancı var, biraz umut var, eylemsizlik var, kritik düşünceden uzaklaşma var... Var da var. Bu formülde eksik olanlar ise cesaret, özgünlük ve dönüştürme yeteneği

Tatminli bir hayat sürebilmek için bir inanışa veya vizyona sahip olmak güzel bir başlangıç bana kalırsa. İnsana yön verir, umut verir. Özünde iyidir. Ancak, tek başına pek bir işe yaramaz. O doğrultuda deneyimlere ve etkileşimlere girişmek, harekete geçmek, hareket ettikçe bilgilenmek, ustalaşmak ve inançların, görüşlerin altını edinilen bilgilerle doldurabilmek gerekir. Bu da tam bir cesaret ve beceriklilik işidir bence.

Çok önemli gördüğüm bir diğer unsur da insanın kendini ve çevresini dönüştürebilme yeteneği. Birçok insan bunun üzerinde yoğunlaşmak ve bu yeteneği hayat boyu geliştirmek yerine verili bir mekanizmanın dönüşümü sağlamasını umuyor: Farklı şirket, farklı ülke veya şehir, farklı bir inanç sistemi, farklı bir proje yönetim tekniği, farklı bir ürün arzusu bu beklentinin birer izdüşümü. Oysa, zihinsel dünyası sığ ve, bununla bağlantılı olarak, fiziki kontrolü düşük seviyede olan insanlar evrenin en verimli yerine de gönderilseler çok kısa zamanda orayı çorak bir alan haline getirirler. Tabi bunun tam tersi de geçerli, zengin ruhlu ve becerikli insanlar en kurak iklimlerde dahi ormanlar yeşertirler: Bunun bize en yakın ve en güzel örneği belki de Mustafa Kemal Atatürk'tür. 

Dönüştürebilmek bizi insan yapan çok ama çok önemli bir meziyet. Kendini ve çevreni iyi tanımayı, bilgili ve becerikli olmayı, cesur olmayı gerektiriyor. Eski zamanlarda bu tip insanları büyücü sanarlarmış. Doğanın beklenen seyrini değiştirip dönüştürebildikleri için... İlerleyen dönemlerde, daha operatif marifetler çağında, bu tür kişilere usta, üstat denilmiş. Aynı zamanda, çok çalışmayı gerektiren bir beceri bu: Michelangelo'nun ham taştan Davud'u yontabilmesini sağlayan sadece doğuştan gelen yeteneği değildi, insan anatomisini anlayabilmek için yıllar boyu kadavra kesti, insan dokularını inceledi. 

Peki, bugün biz, dönüşmek ve dönüştürebilmek için ne yapmalıyız?   

Aslında yapabilen yapıyor :) 

Paul Virilio'nun yıllar evvel "dromosfer" dediği "hız-küre"de savrulan mıyız, yoksa ayaklarının altındaki zemini hissedebilenlerden miyiz? Cevap biraz da bu farkındalık testinde saklı. Verili durumları edilgen bir doğayla yaşamak mı yaptığımız, yoksa değişimi okuyabilen ve yönlendirebilen bir insan mıyız? 

Bitcoin yatırımı(!) yapmana sebep olan ne? 

Metaverse ortamında banka şubesi açma isteğinin altına ne var? 

Kendi dilini yaratıp konuşabiliyor musun, yoksa başkasının sözlerinin taşıyıcısı mısın? 

Hızı avantajına kullanabiliyor musun, yoksa her yere geç mi kalıyorsun? 

Geç kalmanı engellemek için iWatch üzerinden mucizevi(!) zaman planlayıcı "app"leri mi kullanıyorsun? 

MacBook kullanmaya başladığından beri asla Windows'a bakamıyor musun? 

"Özellikle pandemiyle hız kazanan dijital dönüşümün 'yıkıcı' etkilerini" hissediyor musun :) 

Geçenlerde çok değerli bir büyüğüme de yazmıştım: felsefe bilen elitlerin yığınları güdeceği yeni bir sahne kuruluyor yine. Bunu yazmama vesile olan makale burda. Ve bu, üstünkörü edilmiş havalı bir laf değil... Merak edenler Peter Thiel ve Alex Karp'ın hayat hikayelerine göz atabilir.

Sonuç?

Kendinde veya çevrende olmayana övgü sezersen dur. Neyi dönüştürmen gerektiğini bul. Harekete geç. Sonra otur ve hikayeni yaz.

Yazmadan olmaz.

the very end (a.k.a. punch)

A secene from Amore e morte nel giardino degli dei, 1972

one punch
one punch more
some inches under the heart
a hard one just on the core

a kiss
away from the lips
one touch
just to explore
no light catched by the glimpse
one punch just before the fall.